Firma w spadku - jak zabezpieczyć przed likwidacją jednoosobową działalność gospodarczą - część I

Już wkrótce, 25 listopada 2018 r., wejdzie w życie opublikowana w Dzienniku Ustaw nr 1629 z 24 sierpnia 2018 r. Ustawa z dnia 5 lipca 2018 r. o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej. Przedsiębiorcy prowadzący jednoosobową działalność gospodarczą lub działalność w formie spółki cywilnej zyskają nową możliwość zabezpieczenia kontynuacji działalności firmy - po swojej śmierci. To nowy sposób na dokonanie sukcesji - dotychczasowe możliwości przedsiębiorców jednoosobowych planujących sukcesję były dość ograniczone (choć pozwalające osobom zdecydowanym na ochronę firmy).

Ustawa o zarządzie sukcesyjnym nie jest prosta w odbiorze - nie są bowiem proste zagadnienia, które w ustawie są rozstrzygane. Pamiętajmy, że po śmierci przedsiębiorcy do głosu dochodzą rozbieżne często interesy - osób bliskich, dalszej rodziny, osób wskazanych w testamencie, pracowników, kontrahentów - i co jasne wcale nie najmniej kłopotliwe - interesy skarbu państwa. W kilku kolejnych artykułach omówimy rozwiązania proponowane w ustawie, zaczynając jednak od krótkiego omówienia obecnych możliwości.

Sukcesja przedsiębiorstwa jednoosobowego - stan obecny

Część przedsiębiorstw jednoosobowych jest na tyle ściśle związana z pracą i osobą właściciela, że kontynuacja działalności przez następców prawnych jest praktycznie niemożliwa. Będzie tak np. w przypadku, w którym wartość firmy jest związana głównie z umiejętnościami i wiedzą przedsiębiorcy prowadzącego firmę. Ale część firm posiada swoją samoistną wartość niezależną od osoby właściciela – pozycję rynkową, klientów, produkty, sprawny zespół pracowniczy itp. – likwidacja takiej firmy to po pierwsze, uszczuplenie majątku rodziny, a po drugie, problemy dla wszystkich pracowników, klientów i kooperantów.

Ocena sytuacji

Rozważając kwestie sukcesyjne należy zacząć od możliwie obiektywnej oceny sytuacji. Ponieważ trudno obiektywizm zachować osobie, która przez kilkadziesiąt lat prowadziła własne przedsiębiorstwo, wskazany jest udział osób bliskich, choć niezaangażowanych bezpośrednio w prowadzenie firmy. Mimo dość ograniczonych możliwości, przedsiębiorca, który planuje sukcesję lub działania zmierzające do zabezpieczenia majątku firmy z odpowiednim wyprzedzeniem, z pewnością znajdzie rozwiązanie, które pozwoli uniknąć strat lub je zminimalizować.

Pytanie, na które trzeba znaleźć odpowiedź w pierwszej kolejności brzmi: Czy firma ma kandydata/kandydatów na sukcesorów?

Trochę statystyki

Według stanu na dzień 31 grudnia 2016 r. w rejestrze REGON figurowało blisko 3 miliony osób fizycznych, wykonujących działalność gospodarczą i niemal 300 tysięcy spółek cywilnych (wszystkich spółek handlowych było nieco ponad 500 tysięcy). W 2016 r. jednoosobowa firma była wybierana przez ponad 80% osób rozpoczynających działalność gospodarczą.

W Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej (CEIDG) wpisanych jest ok. 2,4 mln przedsiębiorców (aktywnych i tych, którzy zawiesili wykonywanie działalności gospodarczej).

Wg badań firmy rodzinne stanowią ok. 36% wszystkich polskich przedsiębiorstw, wytwarzając ok. 10% PKB. Inne badania wskazują na znacznie wyższy udział firm rodzinnych w wytwarzaniu PKB - wyniki zależą od kryterium wg. którego firmę uważa się za rodzinną.

W CEIDG jest wpisanych ponad 200 tysięcy osób, które ukończyły 65. rok życia. Ujawnionych w ewidencji jest blisko 103,5 tys. przedsiębiorców, będących wspólnikami spółek cywilnych, spośród których ukończone sześćdziesiąt pięć lat ma przeszło 21 tys. osób^*).

Brak chętnych do kontynuacji działalności

Obecne badania wskazują, że ponad 70% właścicieli firm nie może liczyć na sukcesję w rodzinie. Jednocześnie jedynie niecałe 10% przedsiębiorców podejmuje działania, zapobiegające ryzyku utraty majątku po śmierci. Tymczasem istnieją sposoby (nie są proste i szybkie, ale działając z wyprzedzeniem znajdziemy i czas i środki) aby rozwiązać sytuację w przypadku braku sukcesora.

Sprzedaż

Sprzedaż przedsiębiorstwa, bez względu na jego formę własności, nie jest rzeczą prostą. W trakcie procesu sprzedaży pojawia się wiele ryzyk. Po pierwsze, narażamy się na ujawnienie tajemnicy firmy potencjalnym kupującym, których intencje w istocie sprowadzają się do poznania modelu naszego biznesu. Po drugie, narażamy się na różnego rodzaju ryzyka podatkowe. Po trzecie, musimy przekonać potencjalnego nabywcę o braku ryzyk dla niego lub w przypadku, kiedy te ryzyka istnieją, wyraźnie pokazać ich źródła. Kolejne problemy wiążą się z powstaniem ryzyka prawnego, zabezpieczeniem płatności transakcji, określeniem sposobu przekazania niektórych aktywów (nieruchomości, licencje, patenty itp.).

To wszystko powoduje, że do sprzedaży musimy się starannie przygotować i zaplanować cały proces.

Pierwszym etapem przygotowania do sprzedaży powinna być analiza aktywów firmy – rozumianych bardzo szeroko. Do aktywów zaliczymy więc nie tylko posiadaną gotówkę i składniki majątku, lecz także bazy klientów, know-how, pracowników, istniejący potencjał rozwojowy (rezerwy), itp.

Analizując wartości aktywów i przygotowując się do wyceny, powinniśmy w przypadku składników niewymiernych analizować ich potencjalny koszt odtworzenia (czyli nakłady, które należałoby ponieść w celu osiągnięcia istniejącego stanu, rozpoczynając od zera).

W dalszej kolejności trzeba się dokładnie zastanowić, czy sprzedając firmę, chcemy sprzedać jednocześnie wszystkie jej aktywa. Może się okazać, że część majątku, który dla nas ma spore znaczenie, dla przyszłego nabywcy będzie całkowicie nieprzydatna (np. jakaś linia produktowa, posiadane nieruchomości, udziały w innych firmach itp.). Takie aktywa należy wycofać ze sprzedawanego przedsiębiorstwa i zagospodarować je w inny sposób lub sprzedać oddzielnie. Ten sposób postępowania pozwoli na szybsze znalezienie nabywcy, ewentualne uzyskanie oszczędności podatkowych i zaspokojenie oczekiwań członków naszej rodziny.

Każdą z operacji wycofania z firmy materialnego lub niematerialnego składnika majątku należy przeanalizować pod kątem efektów podatkowych. Każda z tych operacji będzie bowiem niosła ze sobą skutki podatkowe, i prawie zawsze, stosując metody planowania podatkowego i optymalizacji podatkowej, negatywne skutki będzie można zminimalizować. Część rozwiązań optymalizacyjnych stosowanych w przypadku sprzedaży przedsiębiorstwa wymaga dużej wiedzy podatkowej i pomocy doświadczonego doradcy podatkowego.

Ważne

Sposób wydzielenia i sprzedaży aktywów związanych z prowadzoną działalnością gospodarczą wpływa na skutki podatkowe - zarówno w podatku dochodowym od osób fizycznych jak i w podatku VAT. Osoby nie mające wystarczającej wiedzy podatkowej przed rozpoczęciem czynności sprzedaży powinny skonsultować się z doradcą podatkowym, posiadającym praktykę w omawianym zakresie - straty podatkowe wynikające z nieprzemyślanego działania mogą być poważne. Osoby, które chcą się samodzielnie zorientować w zagadnieniach prawnych i podatkowych zachęcamy do udziału w e-kursie: Aporty, połączenia, podziały i inne działania restrukturyzacyjne - aspekty podatkowo-cenowe:

Zmiana formy przedsiębiorstwa jednoosobowego przed sprzedażą

Ze względu na ścisłe prawne i podatkowe powiązanie firmy prowadzonej w formie jednoosobowej działalności gospodarczej z osobą właściciela, sprzedaż firmy prowadzonej w tej formie może przynieść liczne trudności. Często zdecydowanie korzystniejsze będzie przekształcenie firmy przed sprzedażą w spółkę kapitałową. Transakcje związane ze sprzedażą spółki kapitałowej są dużo prostsze, dają wiele możliwości różnych rozwiązań (chociażby zmiana roli z aktywnego przedsiębiorcy na pasywnego udziałowca, sprzedaż części udziałów różnym osobom, przekazanie części udziałów członkom rodziny, umorzenie udziałów itp.).

Przekształcenie takie jest stosunkowo nieskomplikowane – w jego wyniku powstanie przedsiębiorca, którego majątek będzie majątkiem oddzielnym od majątku poprzedniego właściciela (jednoosobowa spółka kapitałowa). O szczegółach związanych z przekształceniem w jednoosobową spółkę kapitałową napiszemy w kolejnym odcinku.

Renta dla rodziny

W razie braku możliwości sukcesji bezpośredniej zamiast likwidacji można rozważyć opcję wniesienia przedsiębiorstwa do spółki kapitałowej w zamian za udziały, które następnie odziedziczy rodzina.

To rozwiązanie, zakładające bierne uczestnictwo w spółce, ma swoje plusy i minusy. Plusy to szansa na stały dopływ gotówki z dywidend, wypłacanych przez spółkę, brak odpowiedzialności za zobowiązania spółki, brak konieczności uczestniczenia w pracach spółki i zarządzaniu – czyli wszystkie zalety płynące z bycia biernym udziałowcem. Ale są i wady. Najważniejsze to często występujący brak istotnego wpływu na bieg spraw w spółce, brak możliwości zawetowania działań ograniczających dywidendę itp. Oczywiście udziałowcy mają prawa wynikające z K.s.h. zarówno do kontroli, jak i podejmowania działań wobec zarządów czy pozostałych wspólników – są to jednak prawa, których moc wprost zależy od kształtu umowy spółki, wielkości posiadanego udziału itp. Co istotne, rozwiązanie to jest obarczone ryzykiem – taka spółka rentierska podlega bowiem procesom gospodarczym i może utracić w każdej chwili zdolność generowania dochodu, upaść lub zostać zlikwidowana.

Likwidacja działalności

Nie ma przymusu sukcesji. Praktyka i statystyki pokazują, że sukcesja w obrębie rodziny nie jest powszechna. Nie wiadomo, czy to skutek braku sukcesorów, chęci do przekazania firmy itp., czy raczej niewiedzy i braku planowania. Śmierć jest tematem tabu – i dużo odwagi i dojrzałości potrzeba, aby na spokojnie i z wyprzedzeniem analizować z rodziną skutki śmierci bliskiej osoby i sposoby zapobiegania negatywnym konsekwencjom finansowym.

Pamiętajmy - po naszej śmierci nasi bliscy zostaną z wieloma problemami. Nie będziemy mogli pomóc w ich rozwiązaniu. Problemy będą tym większe, im większy rozmiar miała działalność, im więcej zawarto nieformalnych porozumień, im więcej jest zobowiązań, im więcej będzie nieprawidłowo udokumentowanych należności – można wymieniać bez końca.

Jeżeli w rodzinie nie widać sukcesora, a sprzedaż działalności ze względu na ścisłe powiązanie firmy z osobistymi umiejętnościami i wiedzą właściciela będzie bardzo trudna, należy zaplanować wcześniej jej likwidację. Oczywiście śmierci nie można przewidzieć, jednak firmę można przygotować do likwidacji zawczasu.

Jeżeli przedsiębiorca dochodzi do wniosku, że czas na odpoczynek, a nie chce lub nie ma możliwości wskazania sukcesora – powinien rozważyć likwidację firmy. Im więcej będzie miał czasu na likwidację, tym większe korzyści osiągnie.

A korzyści to nie tylko wpływy ze sprzedaży majątku firmy, to również oszczędności podatkowe. Działania optymalizujące podatki przy likwidacji nie są zbyt skomplikowane i wymagają podstawowej wiedzy podatkowej (o likwidacji działalności napiszemy w jednym z kolejnych odcinków).

Jak rozpocząć przygotowanie firmy do likwidacji i uniknięcia części negatywnych skutków nagłej śmierci?

Działania, które należy podjąć, są podobne do działań niezbędnych przy przekształceniu firmy w spółkę prawa handlowego lub przy przygotowaniu firmy do sprzedaży.

Po pierwsze, należy sporządzić i aktualizować inwentarz, wymieniający składniki majątkowe i niemajątkowe, ich położenie (lub sposób dokumentowania – w przypadku np. znaków ochronnych, patentów, udzielonych albo uzyskanych licencji itp.).

Po drugie, należy sporządzić rejestr zawartych umów i porozumień, zawierający sposób ich wypowiedzenia, rozwiązania, wygaśnięcia, oraz opis sposobu postępowania w przypadku śmierci właściciela.

Po trzecie, należy prowadzić rejestr należności i zobowiązań – również tych, które nie mają związku z działalnością gospodarczą albo mają, ale nie jest to wprost udokumentowane; rejestr powinien także wymieniać rzeczy wypożyczone (komuś i od kogoś), jeśli ich wartość jest znaczna.

A jakie są możliwości, kiedy możemy wskazać sukcesora, a osoba ta zainteresowana jest przyszłym prowadzeniem naszej firmy? O tym w jutrzejszym odcinku.

RG

^*) Przytoczone dane statystyczne pochodzą z uzasadnienia do projektu ustawy o zarządzie sukcesyjnym

W artykule wykorzystałem fragmenty jednej z lekcji swojego e-kursu Sukcesja finansowa, planowanie spadkowe, zabezpieczenie kapitału.