Problemy samotnych rodziców ze skorzystaniem z preferencyjnego rozliczenia

Rzecznik Praw Obywatelskich (RPO), Marcin Wiącek, zwrócił się w kwietniu do Ministra Finansów, Andrzeja Domańskiego, z apelem o ochronę praw osób samotnie wychowujących dzieci w kontekście preferencyjnego rozliczenia podatkowego. RPO wyraził zaniepokojenie praktykami organów podatkowych, które odmawiają możliwości takiego rozliczenia osobom rozwiedzionym, faktycznie samotnie wychowującym dziecko, nawet jeśli nie jest ono objęte opieką naprzemienną, ale utrzymuje kontakt z drugim rodzicem.

W swoim wystąpieniu RPO podkreślił, że dobro rodziny powinno być priorytetem w polityce społecznej i gospodarczej państwa, a rodziny w trudnej sytuacji materialnej i społecznej, zwłaszcza wielodzietne i niepełne, mają prawo do szczególnej pomocy ze strony władz publicznych. Zdaniem Rzecznika, wykładnia prezentowana przez organy podatkowe, która całkowicie wyklucza jakikolwiek udział drugiego rodzica w procesie wychowywania dziecka dla skorzystania z preferencji podatkowej, przeczy polityce prorodzinnej państwa. 

RPO zwrócił uwagę na niekorzystne interpretacje podatkowe, które zostały uchylone przez sądy administracyjne, oraz na inne przypadki, w których organy podatkowe stoją na stanowisku, że jakikolwiek udział rodzica w wychowywaniu dziecka automatycznie przekreśla możliwość skorzystania z preferencyjnego opodatkowania przez rodzica faktycznie samotnie wychowującego dziecko.

Publikujemy pełną treść majowej odpowiedzi Ministerstwa Finansów, ze względu na jej znaczenie i zawarty w niej opis spodziewanej praktyki organów administracji podatkowej w razie kontroli rozliczenia rodziców samodzielnie wychowyjących małoletnie dzieci (wytłuszczenia i śródtytuły pochodzą od redakcji).

Odpowiedź Ministra Finansów

W odpowiedzi na wystąpienie Rzecznika wiceminister Jarosław Neneman podziela stanowisko, że dobro rodziny powinno być priorytetem, jeśli chodzi o wytyczne w zakresie kreowania polityki społecznej i gospodarczej państwa. Jednocześnie, inaczej niż Rzecznik, uważa, że obecnie funkcjonujące rozwiązania podatkowe zawarte w ustawie o PIT realizują tę wytyczną.

Świadczy o tym rozmaitość ulg podatkowych, które są adresowane, między innymi, do opiekunów i rodziców, małżonków, osób z niepełnosprawnościami lub członków ich rodzin, a także do osób znajdujących się w trudnej sytuacji życiowej.

Ulgi te mają różną formę. Do najpopularniejszych należą:

• zwolnienia przedmiotowe (np. dochodów z pracy na etacie rodziców wychowujących co najmniej czworo dzieci, świadczeń 800 plus, czy świadczeń z pomocy społecznej),
• odliczenia od dochodu (np. wydatków ułatwiających wykonywanie czynności życiowych przez osobę z niepełnosprawnościami lub przez osobę mającą na utrzymaniu bliską sobie osobę z niepełnosprawnościami),
• odliczenia od podatku (np. ulgi na dzieci, której wartość rośnie wraz ze wzrostem liczby dzieci),
• odrębne, preferencyjne zasady obliczania podatku przez małżonków oraz osoby samotnie wychowujące dzieci

Efektem zastosowania tych ulg jest obniżenie obciążeń fiskalnych z tytułu podatku PIT (podatek dochodowy od osób fizycznych). Widać to w szczególności u osób samotnie wychowujących dzieci, którym ustawa o PIT przyznaje prawo do określenia podatku w podwójnej wysokości podatku obliczonego od połowy dochodów osoby samotnie wychowującej dzieci.

Jednak ten sposób opodatkowania – podobnie jak pozostałe ulgi podatkowe – stanowi wyjątek od zasady powszechności i równości opodatkowania. W konsekwencji można z niego skorzystać po spełnieniu wszystkich wymogów prawem określonych. Jednym z nich jest samotne wychowywanie dziecka.

Co oznacza samotne wychowywanie dziecka

W obecnym stanie prawnym ustawa o PIT nie definiuje tego pojęcia. Występuje ono w ustawie od 30 lat, a dla jego odczytania należy przyjąć takie znaczenie, jakie ma w języku potocznym, bowiem „jeżeli jakieś pojęcie nie jest zdefiniowane, zasadą powinno być potoczne rozumienie terminu" (zob. m.in. wyrok: WSA w Warszawie z 19.04.2011 sygn. akt III SA/Wa 2390/10, WSA w Warszawie z 07.02.2006 r. sygn. akt III SA/Wa 3358/05).

Zwrot "samotność" lub "samotny" (w kontekście „samotnego wychowywania dzieci”), rozpatrywany zarówno w ujęciu potocznym, jak i zgodnie ze Słownikiem Języka Polskiego, oznacza "przebywanie, życie w odosobnieniu, bez rodziny, bez towarzystwa", "niemający w nikim wsparcia, dziejący się bez wsparcia innych", "niemający żony lub niemająca męża", "zdany tylko na siebie" (sjp.pl; sjp.pwn.pl; SJP pod red. M. Szymczaka, t. III, s. 177, PWN, Warszawa 1981 r.).

Samotne wychowywanie dziecka wyklucza zatem wspólne wychowywanie dziecka z drugim rodzicem. O ile zatem małoletnie dziecko – po rozwodzie rodziców – podlega władzy rodzicielskiej obojga z nich (żaden z rodziców nie ma ograniczonej władzy rodzicielskiej) oraz mieszka z każdym z rodziców w powtarzających się okresach, które zapewniają zarówno matce, jak i ojcu jednakowy wpływ na jego wychowanie/sprawowanie pieczy, to na gruncie ustawy PIT żadnego z rodziców nie można uznać za osobę samotnie wychowującą dziecko.

Takie stanowisko organów podatkowych jest znane i ugruntowane. Organy podatkowe prezentują je niezmiennie od lat, niezależnie od linii orzeczniczej, która ukształtowała się po wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego z 5 kwietnia 2017 r., sygn. akt II FSK 573/15. W uzasadnieniu do tego wyroku sąd stwierdził, że status osoby samotnie wychowującej dzieci może mieć każdy z rodziców (po spełnieniu pozostałych wymogów określonych w ustawie PIT), jeśli w swoim czasie samodzielnie – to jest bez współpracy, a także bez wsparcia i pomocy drugiego rodzica – wykonuje obowiązki wychowawcze. Zdaniem sądów administracyjnych o wspólnym wychowywaniu dziecka (będącym antonimem samotnego) można mówić zatem tylko wówczas, gdy oboje rodzice – jednocześnie w tym samym czasie i miejscu – zaspokajają życiowe potrzeby dziecka, tworząc mu dom oraz warunki rozwoju w miejscu swojego zamieszkania. To z kolei – zdaniem sądów – powoduje, że w sytuacji, gdy po rozwodzie każdy z rodziców wykonuje czynności wychowawcze w odosobnieniu (bez udziału drugiego rodzica, w „swoim” czasie wynikającym z naprzemiennej opieki), należy uznać, że każdy z rozwiedzionych rodziców samotnie wychowuje dzieci.

W ocenie organów podatkowych zaprezentowana linia orzecznicza (odnosząca się do stanu prawnego obowiązującego w latach 2011–2021) stoi w sprzeczności zarówno z językowym rozumieniem samotnego rodzicielstwa, jak i z celem omawianej preferencji podatkowej. Tę formę wsparcia (i co należy podkreślić – stanowiącą odstępstwo od zasady powszechności opodatkowania) ustawodawca kierował bowiem jedynie do osób, które wykonywania czynności wychowawczych dziecka nie dzielą z drugim rodzicem (wykładnia celowościowa).

Zmiany legislacyjne dot. opieki naprzemiennej

Rozbieżność pomiędzy stan...